คำขวัญอำเภอบ้านหลวง
“แดนดินถิ่นไม้ป่า บูชาพระแก้วมรกต เลิศรสมะขามหวาน ตำนานกู่เขาเขียว ท่องเที่ยวป่าสนยักษ์ สักการะพระธาตุเมล็ดข้าว”

มีตำนานเล่าสืบกันมาว่า ในสมัยก่อนเจ้าผู้ครองเมืองเชียงรายต้องการเชื่อมสัมพันธไมตรี กับนครน่าน ดังนั้น เจ้าผู้ครองนครเมืองเชียงรายจึงได้ถวายช้างเผือกแก่เจ้าผู้ครองนครน่าน โดยให้ เจ้าผู้ครองนครน่านเสด็จไปรับช้างเผือกที่นครเชียงราย เนื่องจากสภาพพื้นที่ในสมัยนั้นเป็นป่าดงดิบและภูเขาสูงชันการเดินทางต้องใช้การเดินเท้า หรืออาศัยช้าง ม้า วัว ต่าง ๆ เป็นพาหนะ เจ้าผู้ครองนครน่านและข้าราชบริพารออกเดินทางไปนครเชียงรายทิศตะวันตกของจังหวัดน่าน

หลังจากเสด็จถึงนครเชียงรายและได้รับถวายช้างเผือกก็เสด็จกลับนครน่าน การเดินทางกลับนครน่าน เจ้าผู้ครองนครน่านและข้าราชบริพาร ซึ่งผ่านการเดินทางอันทุรกันดารเป็น
ระยะเวลาแรมเดือน และได้อยู่ประทับแรมเป็นระยะ ๆ ในช่วงหนึ่งที่ได้หยุด พักประทับแรมเป็นเวลานานกว่าที่อื่น ๆ คณะราชบริพารได้ปลดสัมภาระต่าง ๆ จากช้าง ม้า และวัวต่าง ๆ
วางไว้ ณ บริเวณที่พัก (ภาษาพื้นเมืองเหนือ เรียกว่า “ปง” แปลว่า “วาง” ) ต่อมาสถานที่ดังกล่าวจึงมีชื่อเรียกว่า “ปง” ปัจจุบันคือ อำเภอปง จังหวัดพะเยา

จากนั้นผู้ครองนครน่านและคณะราชบริพารได้ออกเดินทางต่อ ระหว่างการเดินทางได้มีการขับร้องเพลง มาตลอด และขณะที่เดินทางมาถึงบริเวณเชิงเขาแห่งหนึ่ง เจ้าผู้ครองนครน่าน
และคณะราชบริพาร เกิดความท้อแท้ในใจในการเดินทาง จึงทำให้ความสนุกสนานหมดไป ซึ่งบริเวณเชิงเขา ดังกล่าวในปัจจุบันก็คือ อำเภอเชียงม่วน จังหวัดพะเยา

จนกระทั่งการเดินทางเข้าเขตตำบลสวด และได้พักแรมในที่บริเวณที่แห่งหนึ่ง พร้อมได้ปรึกษาหารือกับคณะราชบริพาร เพื่อทำพิธีสมโภชช้างเผือกที่ได้รับจากเจ้าผู้ครองนครเชียงราย
ในพิธีสมโภชได้มีการนิมนต์พระสงฆ์มารับบิณฑบาตและเจริญพระพุทธมนต์ และราษฎรที่มาร่วมพิธีสมโภชช้างเผือกครั้งนี้ ได้นำข้าวปลาอาหารและเครื่องไทยทานต่าง ๆ มาถวายแด่พระสงฆ์เป็นจำนวนมาก จนพอกพูนล้นบาตรของพระสงฆ์ซึ่งภาษาพื้นเมืองเหนือ เรียกว่า “สวด” แปลว่า “ พอกพูน ล้น หรือมูน” สถานที่ประกอบพิธีเรียกว่า “สวด” ปัจจุบันคือสถานที่ตั้งอำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน

อำเภอบ้านหลวง แต่เดิมเป็นตำบลหนึ่งในเขตอำเภอบ้านม่วง จังหวัดเชียงราย ในปัจจุบันคือ อำเภอปง จังหวัดพะเยา ต่อมาในปี 2440 ได้โอนมาขึ้นอยู่กับอำเภอเมืองน่าน จังหวัดน่านและ มีฐานะเป็นตำบล เรียกว่า “ตำบลสวด” เมื่อวันที่ ๑๒ มกราคม ๒๕๑๖ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชมหาราช ได้เสด็จพระราชดำเนิน
พร้อมด้วยพระบรมโอรสาธิราชฯ ทรงเยี่ยมเยือนราษฎรตำบลสวดเป็นครั้งแรก ได้มีพระราชดำริเห็นสมควรยกฐานะตำบลสวด ขึ้นเป็นกิ่งอำเภอ เนื่องจากสภาพพื้นที่ภูเขาสูงชัน การคมนาคมระหว่างตำบลสวดกับอำเภอเมืองน่าน เป็นไปด้วยความยากลำบาก ดังนั้น ผู้ว่าราชการจังหวัดน่าน ในสมัยนั้น (นายสุกิจ จุลละนันท์) ได้กราบบังคมทูลถึงการขอยกฐานะ
ตำบลสวดขึ้นเป็นกิ่งอำเภอโดยใช้ชื่อว่า “กิ่งอำเภอบ้านหลวง” ซึ่งพระองค์ทรงเห็นชอบด้วย จึงทรงรับสั่งให้รีบดำเนินการยกฐานะเป็นกิ่งอำเภอ

จังหวัดน่าน จึงได้ดำเนินการทำเรื่องเสนอกระทรวงมหาดไทย เพื่อประกาศยกฐานะตำบลสวดขึ้นเป็นกิ่งอำเภอบ้านหลวง ซึ่งต่อมาได้มีประกาศกระทรวงมหาดไทย
ลงวันที่ ๒๘ เมษายน ๒๕๑๘ แบ่งท้องที่อำเภอเมืองน่าน ยกฐานะเป็นกิ่งอำเภอเรียกว่า “กิ่งอำเภอบ้านหลวง อำเภอเมืองน่าน จังหวัดน่าน” มีเขตการปกครองรวม ๓ ตำบล คือ ตำบลสวด ตำบลป่าคาหลวง และตำบลบ้านฟ้า ที่ว่าการกิ่งอำเภอตั้งอยู่ในเขตตำบลป่าคาหลวง หมู่ที่ ๒ ตั้งแต่วันที่ ๑๕ พฤษภาคม ๒๕๑๘ เป็นต้นไป

วันที่ ๒๐ กรกฎาคม ๒๕๒๓ ได้มีประกาศกระทรวงมหาดไทยเปลี่ยนแปลงเขตตำบล โดยตั้งตำบลบ้านพี้เพิ่มขึ้นอีก ๑ ตำบล รวมเขตการปกครอง ๔ ตำบล ๒๕ หมู่บ้าน
วันที่ ๔ พฤศจิกายน ๒๕๓๖ กิ่งอำเภอบ้านหลวง ได้รับการยกฐานะจาก “กิ่งอำเภอ” ขึ้นเป็น “อำเภอบ้านหลวง”
วันที่ ๑ เมษายน ๒๕๓๙ อำเภอบ้านหลวงได้รับการประกาศจัดตั้งหมู่บ้านเพิ่มเติมขึ้นอีก ๑ หมู่บ้าน โดยแยกบ้านพี้ใต้ หมู่ที่ ๒ ตำบลบ้านพี้ ออกเป็น ๒ หมู่บ้าน คือ บ้านพี้ใต้
หมู่ที่ ๒ และบ้านพี้กลางหมู่ที่ ๕ รวมเขตการปกครอง ๔ ตำบล ๒๖ หมู่บ้าน

ลักษณะที่ตั้ง อำเภอบ้านหลวงตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของจังหวัดน่าน การติดต่อกับจังหวัดน่านใช้เส้นทางตามทางหลวงแผ่นดินหมายเลข ๑๐๙๑ (น่าน – พะเยา)

เนื้อที่ มีพื้นที่ทั้งหมด ๓๓๘.๒๑๐ ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ ๒๑๑,๓๘๐.๒๕ ไร่ คิดเป็นร้อยละ ๒.๙๕ ของพื้นที่ทั้งหมดของจังหวัดน่าน

อาณาเขต
อำเภอบ้านหลวงมีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอและจังหวัดอื่น ๆ ดังนี้
ทิศเหนือ ติดต่อกับ อำเภอเชียงม่วน จังหวัดพะเยา
ทิศใต้ ติดต่อกับ อำเภอเวียงสา จังหวัดน่านและอำเภอสอง จังหวัดแพร่
ทิศตะวันออก ติดต่อกับ อำเภอเมือง จังหวัดน่าน
ทิศตะวันตก ติดต่อกับ อำเภอเชียงม่วน จังหวัดพะเยาและอำเภอสอง จังหวัดแพร่

เขตการปกครอง ออกเป็น ๔ ตำบล ๒๖ หมู่บ้านดังนี้ (ข้อมูล ณ วันที่ ๓๐ สิงหาคม ๒๕๕๕)
ตำบลป่าคาหลวง มี ๕ หมู่บ้าน คือ
หมู่ที่ ๑ บ้านป่าคา
หมู่ที่ ๒ บ้านป่าคาใหม่
หมู่ที่ ๓ บ้านวังยาว
หมู่ที่ ๔ บ้านนาหวาย
หมู่ที่ ๕ บ้านนาหวายใหม่

ตำบลสวด มี ๘ หมู่บ้าน คือ
หมู่ที่ ๑ บ้านหลวง
หมู่ที่ ๒ บ้านหล่ายทุ่ง
หมู่ที่ ๓ บ้านดอย
หมู่ที่ ๔ บ้านป่าเป๋ย
หมู่ที่ ๕ บ้านดอน
หมู่ที่ ๖ บ้านทุ่งผึ้ง
หมู่ที่ ๗ บ้านสวนเสด็จ
หมู่ที่ ๘ บ้านเจริญราษฎร์

ตำบลบ้านฟ้า มี ๘ หมู่บ้าน คือ
หมู่ที่ ๑ บ้านเป้า
หมู่ที่ ๒ บ้านนาวี
หมู่ที่ ๓ บ้านฟ้า
หมู่ที่ ๔ บ้านทุ่งข่า
หมู่ที่ ๕ บ้านดู่
หมู่ที่ ๖ บ้านป่าต้าง
หมู่ที่ ๗ บ้านคือ
หมู่ที่ ๘ บ้านโปร่งศรี
ตำบลบ้านพี้ มี ๕ หมู่บ้าน คือ
หมู่ที่ ๑ บ้านเกษตรสมบูรณ์
หมู่ที่ ๒ บ้านพี้ใต้
หมู่ที่ ๓ บ้านห้วยตึม
หมู่ที่ ๔ บ้านพี้เหนือ
หมู่ที่ ๕ บ้านพี้กลาง

ด้านการศึกษา
การศึกษาในพื้นที่อำเภอบ้านหลวง แบ่งได้ ๓ ระดับ คือ
๑. ระดับมัธยมศึกษา
มีโรงเรียนสังกัดสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษาแพร่–น่าน เขต ๓๗ จำนวน ๑ แห่ง ได้แก่
โรงเรียนบ้านหลวง ตั้งอยู่ที่ บ้านป่าคาใหม่ หมู่ที่ ๒ ตำบลป่าคาหลวง อำเภอบ้านหลวง เปิดสอนตั้งแต่ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๑ จนถึงชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๖

๒. ระดับประถมศึกษา
มีโรงเรียนสังกัดสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษาน่าน เขต ๑ จำนวน ๘ แห่ง ได้แก่
๑. โรงเรียนชุมชนบ้านหลวง ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๑ ตำบลสวด อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๒. โรงเรียนบ้านดอน ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๕ ตำบลสวด อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๓. โรงเรียนรัฐราษฎร์นุเคราะห์ ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๘ ตำบลสวด อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๔. โรงเรียนบ้านวังยาว ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๓ ตำบลป่าคาหลวง อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๕. โรงเรียนบ้านเป้า ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๑ ตำบลบ้านฟ้า อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๖. โรงเรียนบ้านฟ้า (ขยายโอกาส) ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๓ ตำบลบ้านฟ้า อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๗ โรงเรียนบ้านพี้ใต้ ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๒ ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
๘ โรงเรียนบ้านพี้เหนือ ตั้งอยู่ หมู่ที่ ๔ ตำบลบ้านพี อำเภอบ้านหลวง จังหวัด น่าน

๓. การศึกษานอกโรงเรียน
มีศูนย์การศึกษานอกระบบและการศึกษาตามอัธยาศัยอำเภอ จำนวน ๑ แห่ง ตั้งอยู่บริเวณศูนย์ราชการอำเภอบ้านหลวง หมู่ที่ ๒ ตำบลป่าคาหลวง อำเภอบ้านหลวง
และมีศูนย์ฯ ประจำตำบล จำนวน ๔ แห่ง ประกอบด้วย
-ศูนย์การเรียนชุมชนตำบลป่าคาหลวง
-ศูนย์การเรียนชุมชนตำบลบ้านฟ้า
-ศูนย์การเรียนชุมชนตำบลสวด
-ศูนย์การเรียนชุมชนตำบลบ้านพี้

ปรับปรุงข้อมูล วันที่ ๙ มีนาคม ๒๕๕๖
รวบรวมข้อมูล ผู้ประสานงานวัฒนธรรมอำเภอบ้านหลวง

สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดน่าน : ถนนผากอง ตำบลในเวียง อำเภอเมืองน่าน จังหวัดน่าน ๕๕๐๐๐
โทรศัพท์ ๐ ๕๔๗๑ ๑๖๕๐-๑ ต่อ ๑๓-๑๘ : โทรสาร ๐ ๕๔๗๑ ๑๖๕๐ email : nan-culture@hotmail.com